در طول تاریخ، منافع یا تهدیدهای مشترک همواره زمینه ساز اتحادهای نظامی و دفاعی میان قدرت های مختلف بوده است. بسته به میزان اشتراک اولویت های طرفین و تحولات شرایط داخلی و پیرامونی آن ها، طول عمر و میزان اثرگذاری چنین اتحادهایی متغیر بوده است. در این یادداشت، نگاهی گذرا به برخی از معاهده ها دو یا چندجانبه در دوران معاصر و علت شکل گیری، میزان اثرگذاری و دلایل انحلال رسمی یا غیررسمی برخی از آن ها داریم.
مهمترین پیمان های سیاسی و اقتصادی معروف
| آ.س.آن – ASEAN |
| پیمان اقتصادی کشورهای جنوب شرقی آسیا شامل اندونزی، مالزی، فیلیپین، سنگاپور، تایلند و برونئی که با حمایت ظاهری آمریکا جهت توسعه اقتصادی آنها بوجود آمده و در باطن جهت تحکیم موقعیت سیاسی آمریکا در منطقه است. |
| اتحادیه عرب |
| این اتحاد در سال 1945 بین کشورهای عربی شامل اردن، سوریه، عراق، عربستان، مصر و یمن تشکیل شد. مرکز آن در قاهره و هدف از تشکیل آن جلوگیری از ایجاد اسرائیل بود که بعدها کشورهای دیگر عربی نیز به عضویت آن در آمدند. پس از انعقاد پیمان کمپ دیوید توسط مصر، این کشور اخراج شد و مرکز این اتحادیه به تونس منتقل گردید. |
| اوپک |
| این کلمه مخفف عبارت انگلیسی “سازمان کشورهای صادر کننده نفت” می باشد.مقر آن در وین(پایتخت اتریش) و اعضای آن عبارتند از : ایران، عربستان، عراق، کویت، قطر، امارات متحده عربی، اندونزی، گابن، نیجریه، لیبی، الجزایر، ونزوئلا و کوادور |
| جامعه اقتصادی اروپا |
| پس از جنگ جهانی دوم با پیشنهاد آمریکا جهت کمک به کشورهای اروپائی به وجود آمد. قرارداد همکاری های اقتصادی کشورهای اروپائی و آمریکا در سال 1948 پاریس امضاء شد و اعضای آن را اکثر کشورهای اروپایی تشکیل می دهند. |
| سنتو |
| هدف از ایجاد این پیمان همکاری کشورهای منطقه در جلوگیری از نفوذ کمونیسم بود. اعضای آن عبارتند از : ایران، ترکیه، انگلستان، پاکستان و آمریکا ناظر این سازمان بود، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران از این سازمان خارج گردید. |
| سازمان وحدت آفریقا |
| هدف از تشکیل این سازمان همکاری های اقتصادی و سیاسی کشورهای آفریقا است و تمام کشورهای آفریقایی به جز آفریقای جنوبی در آن عضو هستند، مقر این سازمان در آدیس بابا مرکز اتیوپی می باشد. |
| کومکن |
| با حمایت شوروی به وسیله کشورهای اروپایی شرقی تشکیل شد تا در جهت ÷یشرفت اقتصاد و صنعت کشورهای عضو با هم همکاری داشته باشند. |
| ناتو |
| سازمان پیمان آتلانتیک شمالی یا ناتو در ۴ آوریل ۱۹۴۹ میلادی (۱۵ فروردین ۱۳۲۸) با هدف دفاع جمعی در واشینگتن دی.سی. پایه‌گذاری شد و هم‌اکنون ۲۹ عضو دارد. سه عضو از اعضای ناتو، دارای جنگ‌افزار هسته‌ای می‌باشند که عبارتند از: فرانسه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا. ناتو در زمان تأسیس ۱۲ عضو رسمی داشت که رفته رفته تا آوریل سال ۲۰۰۹، ۱۶ عضو دیگر به تعداد کشورهای عضو، اضافه شد. انگلستان، ایالات متحده، ایتالیا، ایسلند، بلژیک، پرتغال، دانمارک، فرانسه، کانادا، لوگزامبورگ، نروژ و هلند 12 کشوری بودند که پایه گذارترین این پیمان شدند و 15 کشور اروپایی دیگر به همراه ترکیه نیز بعدا به این سازمان پیوستند. مجموع مخارج نظامی اعضای این پیمان، 70درصد از کل مخارج نظامی کشورهای دنیا را تشکیل می دهد |
| ورشو |
| پیمان ورشو با نام رسمی «پیمان دوستی، همکاری و کمک دوطرفه» یک معاهده دفاعی مشترک میان هشت کشور کمونیستی اروپای مرکزی و شرقی در دوران جنگ سرد بوده است. اتحاد جماهیر شوروی، آلبانی، آلمان شرقی، بلغارستان، چکسلواکی، رمانی، لهستان و مجارستان این پیمان را در سال 1955 و برای مقابله با تهدید ناتو امضا کردند.
با این حال، در طول 36 سال دوام این پیمان تا سال 1991 و فروپاشی بلوک کمونیستی، اتخاذ سیاست مهار توسط دو ابرقدرت موجب شد که درگیری نظامی مستقیم میان اعضای دو پیمان ناتو و ورشو رخ ندهد. پیمان ورشو در دو مورد به اقدام نظامی این سازمان منجر شد که هر دو علیه اعضای خود آن پیمان بود. در سال 1956 پس از اعلام خروج مجارستان از این پیمان، قوای شوروی وارد این کشور شده و دولت آن را سرنگون کردند. هم چنین تنها مورد اقدام جمعی اعضای این پیمان در سال 1968 در حمله به چکسلواکی رخ داد تا از اصلاحات سیاسی رهبر این کشور در جنبش موسوم به «بهار پراگ» جلوگیری کند. |
| D-8 |
| شامل هشت کشور اسلامی: ایران، ترکیه، مصر، نیجریه، پاکستان، بنگلادش، مالزی و اندونزی می باشد و هدف آن همکاری های اقتصادی و سیاسی بین این کشورهاست. |
| جنبش عدم تعهد |
| اعضای عدم تعهد کشورهایی هستند که نه وابسته به ناتو می باشند و نه به ورشو. این جنبش در 1955 در شهر باندونگ اندونزی پایه گذاری شد و بنیان گذاران آن عبارتند از: جمال عبدالناصر از مصر، دکتر احمد سوکارنو از اندونزی، جواهر لعل لهرو از هند و ژوزف بروز از یوگسلاوی. اولین اجلاس رسمی کشورهای عضو جنیش عدم تعهد در 1961 در بلگراد بود. |
| سالت |
| هدف آن مذاکرات سران شوروی و آمریکا در جهت محدود ساختن سلاحهای هسته ای بوده است. اولین دور مذاکرات پس از بحران کوبا در 1963 م انجام گرفت. |
| سیتو (سازمان پیمان آسیای جنوب شرقی) |
| سیتو یکی دیگر از معاهده های دفاعی مشترکی است که برای سدکردن نفوذ کمونیسم در آسیا تشکیل شد. کشورهای استرالیا، فرانسه، نیوزیلند، پاکستان (شامل بخش شرقی این کشور که امروزه کشور مستقل بنگلادش است)، فیلیپین، تایلند، انگلستان و ایالات متحده با امضای «پیمان دفاعی مشترک آسیای جنوب شرقی» موسوم به «معاهده مانیل» در سال 1954، سیتو را با الگوگیری از ناتو تشکیل دادند. هرچند برنامه های فرهنگی و آموزشی این سازمان تاثیراتی ماندگار در منطقه آسیای جنوب شرقی داشت، اما منازعات میان اعضا مانع بهره گیری از توان نظامی مشترک این کشورها شد و سیتو نهایتا در سال 1977 منحل شد |
| شورای همکاری خلیج فارس |
| پیمان مشترک دفاعی کشورهای حاشیه خلیج فارس است که در جریان جنگ تحمیلی در 1981 منعقد گردیده و اعضای آن عبارتند از: عربستان، کویت، قطر، امارات متحده عربی، بحرین و عمان |
| طرح مارشال |
| این طرح که به نام جرج مارشال وزیر خارجه آمریکا پس از جنگ جهانی دوم معروف است، کمکهای اقتصادی امریکا به کشورهای اروپای مرکزی و غربی است، جهت جلوگیری از نفوذ کمونیسم و همچنین به منظور توسعه اقتصادی این کشورهاست |
| کمپ دیوید |
| پیمان سه جانبه اسرائیل، مصر، آمریکا در محلی به همین نام در ایالات متحده در 1979 بود که به موجب آن مصر، اسرائیل را به رسمیت شناخت |
| اتحاد انگلستان و پرتغال |
| معاهده اتحاد انگلستان و پرتغال را شاید بتوان قدیمی ترین پیمان دفاعی مشترک میان دو کشور دانست که هنوز نیز نافذ است. این معاهده که در سال 1386 میلادی یعنی بیش از شش قرن پیش در دوران قرون وسطا میان دو قدرت آن روز دنیا امضا شد، زمینه ساز همکاری دو کشور در مقاطع تاریخی مختلفی شده است. هرچند این معاهده فراز و نشیب های بسیاری را طی کرده است و در دوران کنونی عمدتا جای خود را به مفاد پیمان های مرتبط با تشکیل اتحادیه اروپا و ناتو داده است، اما تاثیر نمادین و بعضا عملی آن هم چنان برقرار است. |
| معاهده امنیتی میان ژاپن و ایالات متحده |
| پس از جنگ جهانی دوم و خلع سلاح ژاپن، به موازات معاهده صلح میان ایالات متحده و ژاپن یک معاهده امنیتی نیز در سال 1952 میان دو کشور امضا شد و به تصویب رسید. بنا به این معاهده که بیش از 60 سال از امضای آن می گذرد، ژاپن علی رغم حفظ خودمختار و حاکمیتش، ترتیبات موقتی را برای دفاع از سرزمینش به ایالات متحده واگذار کرد. مفاد این معاهده امنیتی امکان تاسیس نیروی نظامی با قابلیت تهاجمی را از ژاپن می گیرد و هرگونه توافق نظامی ژاپن با سایر کشورها را به رضایت ایالات متحده منوط می کند. |
| معاهده آنزوس (ANZUS) |
| توافق امنیتی مشترک میان استرالیا، نیوزلند و ایالات متحده، یکی از تدابیر ایالات متحده، برای مقابله جهانی با کمونیسم بود که در نیمه قرن بیستم رسمیت پیدا کرد. بنا به این معاهده، حمله نظامی به هر یک از سه کشور به منزل حمله به دو کشور دیگر و خطر برای هر سه محسوب می شد و اقدام مشترک برای دفع آن خطر از جانب همه امضاکنندگان معاهده را الزامی می کرد. اما پس از آنکه نیوزیلند در سال 1985 ورود ناوهای مجهز به سلاح هسته ای یا بهره مند از پیشرانه اتمی را ممنوع کرد و مانع از دسترسی ناوهای آمریکایی به سواحل این کشور شد، تعهدات ایالات متحده نسبت به نیوزیلند به حال تعلیق درآمد. |
| سازمان معاهده امنیت مشترک (CSTO) |
| پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و به منظور مقابله با تهدید ناتو، شش کشور (روسیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان) «معاهده امنیت مشترک» موسوم به «معاهده تاشکند» را در سال 1992 امضا کردند. سه کشور دیگر (آذربایجان، بلاروس و گرجستان) نیز یک سال بعد به این معاهده پیوستند، اما پنج سال بعد در زمان تمدید معاهده، از آن خارج شدند. اعضای این پیمان متعهده شده اند که به پیمان های نظامی با سایر کشورها نپیوندند و حمله به هر یک از اعضا را به منزله حمله به خود تلقی کنند.
با این حال، این پیمان با مشکلات جدی میان امضاکنندگان آن مواجه است. پس از آنکه بلاروس حاضر نشد استقلال آبخازیا و اوستیای جنوبی را به رسمیت بنشناسد، روابط میان این کشور و روسیه تیره شد که فراز و نشیب های روابط دو کشور هم چنان ادامه دارد. تحولات قرقیزستان، از جمله سرنگونی رئیس جمهور این کشور در سال 2010 و امتناع این پیمان از کمک نظامی به وی هم نشانه و هم عامل دیگری برای سستی زیربنای این معاهده دفاعی بوده است. |
| ترتیبات دفاعی پنج قدرت |
| معاهده موسوم به «ترتیبات دفاعی پنج قدرت» یک مجموعه از توافقنامه های دوجانبه میان انگلستان، استرالیا، نیوزیلند، مالزی و سنگاپور است که در سال 1971 امضا شده است و اعضا را موظف می کند که در صورت تهاجم خارجی به مالزی یا سنگاپور، با مشورت فوری به اتخاذ تدابیر مشترک یا مجزا اقدام کنند. پس از انقضای ضمانت های دفاعی انگلستان در قبال مالزی و سنگاپور، این مجموعه توافقات، جانشین آن شدند. با این حال، این توافقات هیچ یک از طرف ها را ملزم به مداخله عملی برای کمک به مالزی یا سنگاپور نمی کند. |
خلاصه فهرست قرارداد ها ، عهد نامه ها و امتیازات بین کشورها
|
ردیف |
نام قرارداد ها ، امتیازات و عهد نامه ها |
نتـــایـج یــا مفـــاد |
بین کدام کشورها |
|
1 |
عهد نامه صلح اگسبورگ |
بین کا تولیک ها و پروتستان های ایالت های آلمانی و امپراتوری مقدلی روم بر قرارشد |
امپراتوری مقدس روم و ایالت های آلمانی |
|
2 |
عهد نامه صلح وستفالی |
شکست خاندان هاپسبورگ و خاتمه جنگ های سی ساله که با هفت نتیجه مهم منعقد شد |
سوئد- امپراتوری مقدس انگلستان هلند- سویس- ایالت های آلمانی فرانسه |
|
3 |
قرارداد استعماری جنگ اول تریاک |
چین بنر هنگ کنگ و پنج بندر دیگر را برای تجارت به انگلستان واگذار کرد و حق کاپیتولاسیون به انگلستان واگذار شد |
چین و انگلستان |
|
4 |
قرارداد ورسای |
پس از پیروزی متفقین در جنگ جهانی اول بر کشور آلمان تحمیل شد |
آمریکا- انگلستان- فرانسه ایتالیا – آلمان |
|
5 |
قرارداد لوزان |
تشکیل کشور ترکیه جدید – پس گرفتن برخی از نواحی عثمانی قلبی به رهبری مصطفی کمال پاشا |
ترکیه و متفقین |
|
6 |
قرارداد محرمانه عدم تجاوز |
تقسیم لهستان بین آلمان و شوروی |
آلمان و شوروی |
|
7 |
قراردادهای سالت و استارت |
محدود کردن و کاهش سلاح های استراتژیک مانند موشک های بالستیک |
آمریکا و شوروی |
|
8 |
پیمانه صلح آماسیه |
در دوره شاه طهماسب صفوی با سلطان سلیمان عثمانی بسته شد که به موجب آن بین دولت های ایران و عثمانی صلح برقرار شد . |
ایران و عثمانی |
|
9 |
قرارداد تجاری |
در دوره کریم خان زند که بنا بر آن به انگلستان اجازه داده شد در بوشهر پایگاه تجاری ایجاد کند |
ایران و انگلستان |
|
10 |
عهد نامه ی فین کنشتاین |
که بر اساس آن ژنرال گاردان فرانسوی برای تعلیم سپاه ایران ، آموختن شیوه ساخت توپ و نقشه برداری از راه ها به ایران آمد . |
ایران و فرانسه |
|
11 |
معاهده تیلسیت |
با شکست روسیه از فرانسه ، ناپلئون سیاست خود را با ایران تغییر داد |
روسیه و فرانسه |
|
12 |
عهد نامه ی مفصل |
مهمترین قراردادی که در دوره فتحعلی شاه با انگلستان منعقد شد |
ایران و انگلستان |
|
13 |
عهد نامه ی گلستان |
پس از شکست ایران در دوره اول جنگ های ایران و روسیه با سه اصل بر ایران تحمیل شد |
ایران و روسیه |
|
14 |
عهد نامه ی ترکمن چای |
پس از شکست ایران در دوره دوم جنگ های ایران و روسیه با سه اصل بر ایران تحمیل شد |
ایران و روسیه |
|
15 |
عهد نامه ی اول ارزنه الروم |
با لشکر کشی عباس میرزا به بغداد ، دولت عثمانی تقاضای صلح نمود |
ایران و عثمان |
|
16 |
عهدنامه ی دوم ارزنه الروم |
با مذاکرات میرزا تقی خان امیر کبیر به اختلافات مرزی ایران و عثمانی خاتمه داده شد و اروند رود مرز آبی دو کشور تعیین شد |
ایران و عثمان |
|
17 |
معاهده ی پاریس |
شهر هرات از نیرو های ایران تخلیه و استقلال افغانستان از سوی ایران به رسمیت شناخته شد |
ایران و انگلستان با میانجیگری فرانسه |
|
18 |
قرارداد گلداسمیت |
بر اساس طرح ژنرال انگلیسی گلداسمیت سیستان به قسمت اصلی سهم ایران و خارجی سهم افغانستان تقسیم شد |
ایران و انگلستان |
|
19 |
قرارداد آخال |
ایران از قلمرو خود در ترکمنستان و ماوراء النهر صرف نظر کرد و رود اترک مرز دو کشور تعیین شد |
ایران و روسیه |
|
20 |
امتیاز یا قرارداد رویتر |
در زمان ناصرالدین شاه با تلاش میرزا حسین خان سپهسالار با دو بخش 70 و 25 ساله استقلال سیاسی و اقتصادی ایران به رویتر انگلیسی واگذار شد . |
ایران و رویتر از انگلستان |
|
21 |
قرارداد تالبوت یا توتون و تنباکو |
در زمان ناصرالدین شاه امتیاز خرید و فروش توتون و تنباکو در داخل ایران و صادرات آن به خارج به مدت 50 سال به تالبوت انگلیس واگذار شد . |
ایران و تالبوت از انگلستان |
|
22 |
قرارداد گمرکی |
در زمان مظفرالدین شاه گمرک ایران پشتوانه وام دریافتی از روسیه قرار گرفت و نوز بلژیکی بر گمرک ایران مسلط شد |
ایران و روسیه |
|
23 |
قرارداد 1907 |
ایران بطور پنهانی به سه بخش شمالی تحت نفوذ روسیه و جنوبی تحت نفوذ انگلستان و مرکزی بی طرف تقسیم شد |
روسیه و انگلستان |
|
24 |
قرارداد سری 1915 |
به موجب آن منطقه مرکزی بی طرف قرارداد 1907 بین دو کشور تقسیم شد |
روسیه و انگلستان |
|
25 |
قرارداد 1919 |
در زمان نخست وزیری وثوق الدوله که در صورت اجرای آن ایران بطور رسمی تحت نفوذ و سلطه انگلیس قرار گرفت |
ایران و انگلستان |
|
26 |
قرارداد الحاق (گگس – گلشائیان) |
در زمان نخست وزیری ساعد به قرارداد نفت 1933 ایران و انگلستان اضافه ( الحاق ) شد |
ایران و انگلستان |
|
27 |
قرارداد کاپیتولاسیون |
که بموجب آن کلیه کارمندان نظامی و مستخدمان غیر نظامی آمریکایی به همراه خانواده های آنان از معافیت های قرارداد دین برخوردار می شدند که با اعتراض امام خمینی مواجه شد و ایشان به ترکیه تبعید شدند . |
ایران و آمریکا |
|
28 |
قطعنامه 598 |
عقب نشینی نیروهای ایران و عراق به دو طرف مرزهای خود و قبول آتش بس |
ایران و عراق با تصویب سازمان ملل |
دیدگاهتان را بنویسید